De ontwikkeling en inzet van opsporingssystemen kent een karakteristiek verloop. Het begint allemaal met hooggespannen, vaak politiek beladen ambities over hoe een probleem kan worden opgelost door (verbeterde) opsporing. Na verloop van tijd wordt duidelijk dat het systeem niet naar verwachting functioneert en tenslotte wordt het gebruikt om er mindere vergrijpen mee op te sporen. Dat laatste wordt trouwens surveillance creep of in gewoon Nederlands, functieverschuiving genoemd.
Vals alarm
Een fraai voorbeeld daarvan maakte ik ooit mee met een opsporingssysteem voor terroristen. Daarvan was vanaf het begin bij de experts duidelijk dat het nooit zou gaan werken. Vier jaar later constateerde men dat het systeem inderdaad niet werkte. Voornamelijk door een groot gebrek aan terroristen. Met die fundamentele omstandigheid had men helaas geen rekening gehouden. Want je moet een ongelofelijk betrouwbaar systeem hebben om zonder een vloedgolf van valse alarmen die ene superzeldzame terrorist op te sporen. Daar bestaat zelfs een wetenschappelijke term voor: base rate fallacy.
Delict
Toen duidelijk werd dat het systeem niet werkte, werd het idee geopperd om het dan maar voor de opsporing van economische delicten te gaan gebruiken. Dan werd het systeem tenminste nog érgens voor gebruikt en was het geld niet weggegooid.
Zondaar
Tsja… van preventie van terrorisme naar opsporing van economische zondaars. Daar zitten qua geweldsspectrum nogal wat ordegroottes verschil tussen. Zijn opsporingsmiddel en vergrijp nog wel met elkaar in evenwicht na deze functieverschuiving? Of om in juridische termen te spreken: hoe zit het nu met de proportionaliteit en subsidiariteit? Niemand die het meer weet…
Opsporingssystemen
De kern van mijn verhaal is echter dat ontwerpers èn gebruikers van opsporingssystemen broddelwerk kunnen leveren en er vervolgens mee wegkomen door het voor andere doeleinden te gaan gebruiken. En het ontbreekt de securitycommunity blijkbaar de nodige kennis en vaardigheden die voorkomt dat er knollen voor citroenen worden verkocht. Het volgt een ijzeren patroon: In de boeggolf vinden de hightech ontwikkelingen plaats op basis van torenhoge ambities. In het kielzog sijpelen de mislukte technologieën de samenleving binnen voor de opsporing van de allereenvoudigste delicten.
Controlesamenleving
Het is niet ondenkbaar dat het dit soort mechanismen zijn die bijdragen aan het ontstaan van wat we de controlesamenleving noemen. En dat is een verontrustende gedachte.
Dit artikel is gepubliceerd in Security Management 05/ 2015.