Eind vorig jaar verscheen het rapport ‘Burgers in veiligheid. Een inventarisatie van burgerparticipatie op het domein van de sociale veiligheid’. Hierin stond de vraag centraal welke vormen van burgerparticipatie in Nederland in het (sociale) veiligheidsdomein voorkomen, welke problemen zich daarbij voordoen en wat de opbrengsten er van zijn voor overheid, samenleving en burgers.
Om deze vraag te beantwoorden is een state-of-the-art gemaakt van inzichten uit beschikbare rapporten en literatuur over burgerparticipatie in Nederland op het gebied van sociale veiligheid en is tevens een breed samengesteld overzicht opgesteld van praktijkervaringen. Het onderzoek biedt daardoor een actuele diagnose van burgerparticipatie in het veiligheidsdomein. Als antwoord op de hoofdvraag naar vormen, problemen en opbrengsten van burgerparticipatie biedt dit rapport een snapshot van de huidige stand van zaken. We gaan op de drie deelvragen hieronder kort in.
Vormen burgerparticipatie
Onder burgerparticipatie in het domein van de sociale veiligheid wordt de actieve betrokkenheid verstaan van burgers bij de beleidsvorming rond en realisatie van collectieve belangen op het gebied van de sociale veiligheid. In het rapport is een zevendeling gemaakt van categorieën of vormen van burgerparticipatie in veiligheid. De vormen waarin burgers participeren komen goed tot uiting door te kijken naar de verschillende doelstellingen en de werkingsprincipes waarlangs die doelen bereikt zouden moeten worden:
- Toezicht: in gezamenlijkheid informele sociale controle uitoefenen in de (semi)openbare ruimte en/of met behulp van technologie elkaar informeren over ongewenste situaties en zo criminele of overlast veroorzakende personen ontmoedigen; bijvoorbeeld rolmodellen, buurtvaders, buurtwachten en Whatsappgroepen.
- Opsporing: informatie verzamelen ten behoeve van de opsporing van verdachte personen en zo criminaliteit en overlast actief tegengaan; bijvoorbeeld sms-alert, burgerrechercheurs, Whatsappgroepen, boevenvangen.nl.
- Zorg voor de openbare ruimte: verbeteren en verfraaien van de openbare ruimte en zo crimineel of overlastgevend gedrag bestrijden en dempen; bijvoorbeeld bewonersbudgetten, Opzoomer-achtige projecten.
- Conflictbemiddeling: bewoners met vaardigheden uitrusten om zelf onderlinge conflicten op te lossen en zo de woonoverlast in buurten terugdringen; bijvoorbeeld buurtbemiddeling.
- Contactbevordering: tussen bewoners of tussen bewoners en de politie en zo het onderlinge vertrouwen vergroten; bijvoorbeeld Politiekids, gedragscodes.
- Informatiebemiddeling: informatie verzamelen en toegankelijk maken en zo burgers en instanties van meer of betere informatie voorzien; bijvoorbeeld Onze Buurt Veilig, Politie-app.
- Beleidsbeïnvloeding: vergroten van de zeggenschap van burgers bij de totstandkoming van beleid gepaard aan coproductie in de uitvoering van beleid en zo beleid beïnvloeden; bijvoorbeeld Buurt Bestuurt, Veiligheidspanel, Veilige Buurten Teams.
Problemen
Of de verschillende vormen van burgerparticipatie bijdragen aan meer veiligheid is geen uitgemaakte zaak. De onderzoekers vinden drie condities van belang en wijzen op een drietal ‘kwesties’ die steeds weer de kop opsteken rond burgerparticipatie in veiligheid.
- de mate van collectieve weerbaarheid in een buurt (dat is de sociale samenhang in een buurt in combinatie met de bereidheid die te benutten om problemen aan te pakken);
- de aanwezigheid van zogenaamde ‘best persons’: personen (professionals, maar ook burgers) die ‘het verschil kunnen maken’;
- de mate waarin professionals door hun organisaties ‘professionele ruimte’ worden geboden, dat wil zeggen dat zij ook buiten de gebruikelijke paden en op basis van eigen inzicht mogen handelen.
Daarnaast doen zich drie belangrijke kwesties voor die maken dat burgerparticipatie niet een onproblematisch antwoord vormt op de steeds luider wordende roep om een participatiesamenleving. De eerste is het (klassieke) probleem van representativiteit van actieve bewoners. In hoeverre weerspiegelt hun inzet draagvlak onder de lokale bevolking? Vormen de actieve burgers een goede vertegenwoordiging van die bevolking?
Burgerparticipatie
Het tweede probleem betreft de institutionalisering van burgerparticipatie in de professionele organisaties van het veiligheidsdomein. Enerzijds is het noodzakelijk en onontkoombaar dat initiatieven worden ondersteund en ingekaderd, anderzijds kan een teveel daarvan schadelijk zijn voor zelfredzaamheid van burgers en hun motivatie om als burger actief de veiligheid te vergroten.
De derde kwestie is dat burgerparticipatie allerlei onbedoelde gevolgen kan hebben, zoals bijvoorbeeld sociale uitsluiting van diegenen die zich niet kunnen of willen laten horen in de beleidsarena, of verschuiving van criminaliteit of overlast gevende groepen van de ene naar de andere plek (waterbedeffect).
Opbrengsten
Het onderzoek berust op literatuurstudie, deskresearch, een survey en interviews. Omdat in dit onderzoek geen quasi-experiment is gedaan naar effecten van burgerparticipatie in veiligheid kunnen de opbrengsten alleen worden afgeleid uit rapportage van de betrokken sleutelfiguren, aangevuld met praktische en theoretische kennis van experts. De onderzoekers concluderen daaruit dat de belangrijkste opbrengsten voor burgers én voor de politie te maken hebben met het ‘gevoel’ rond veiligheid: zich veiliger voelen, een gevoel van controle ervaren over de omgeving, meer vertrouwen hebben in andere bewoners of in de politie, het gevoel een nuttige bijdrage te leveren aan de samenleving of aan de zelfredzaamheid van ruziënde bewoners, een plezierig gevoel overhouden aan nieuwe sociale contacten of een fraaiere openbare ruimte, of een gevoel van herkenning en tevredenheid over de beleidsdoelstellingen van gemeente of politie.
Gezien het belang van de veiligheidsbeleving voor de legitimiteit van de overheid en van de politie is dit een belangwekkend resultaat. Er kan bovendien gedrag uit voortkomen dat wel rechtstreeks bijdraagt aan de veiligheid. Denk daarbij aan zaken als meer durven melden, anderen aan durven spreken, meer inzet voor de buurt hebben, meer zelfredzaam (preventief) gedrag vertonen, verhoogd probleemoplossend vermogen, snellere acceptatie van beleidsinterventies en dergelijke. Andere opbrengsten hebben – incidenteel – betrekking op een objectieve afname van criminaliteit en/of overlast door toezicht en opsporing of verbeterde mogelijkheden tot effectief optreden, bijvoorbeeld door over meer of betere informatie te beschikken of een betere (gezamenlijke) aanpak te ontwikkelen.
Gebiedsgebonden politiezorg
Burgerparticipatie speelt vooral een rol in de gebiedsgebonden politiezorg, is vrijwel uitsluitend preventief georiënteerd en kan taken van politiemensen ondersteunen in de sfeer van toezicht, handhaving, communicatie, bemiddeling, informatieverzameling, beleidsontwikkeling (prioritering) en opsporing. Burgerparticipatie heeft vanuit deze inzet positieve gevolgen voor de functies van de politie, en wel om drie redenen.
Ten eerste zien beleidsmakers, politici, en andere partners in het veiligheidsdomein in toenemende mate het belang om met burgers intensiever contact te hebben. Burgerparticipatie in veiligheid past in een netwerkmaatschappij en is minder vrijblijvend geworden.
Ten tweede zijn inspanningen van burgers in toenemende mate verknoopt geraakt met het werk van professionals (bij de politie, de gemeente, woningcorporatie, in zorg en welzijn). Participatie is veelbelovender geworden ten opzichte van vroeger. De politie kan daarvan profiteren.
Ten derde draagt burgerparticipatie soms op een directe manier, maar vaak ook op een indirecte manier bij aan versterking van politiewerk. Indirecte meerwaarde, door burgerparticipatie gericht op leefbaarheid of sociale samenhang kan voor de veiligheidssituatie van grote betekenis zijn. En de onderzoekers constateerden al dat de verbetering van het veiligheidsgevoel als een doel op zich kan worden beschouwd. Zo bezien tellen de positieve bijvangsten misschien zelfs wel zwaarder als de beoogde opbrengsten.
Dit laatste inzicht betekent dat in het beleidsperspectief waarmee de kwaliteit van burgerparticipatie wordt beoordeeld, zowel de directe als de indirecte betekenis voor de ontwikkeling van veiligheid moeten worden meegenomen.
In verbinding
Concluderend stellen de onderzoekers dat de politie er goed aan doet welwillend naar burgerparticipatie te kijken en in te haken op burgerinitiatieven. Het biedt goede mogelijkheden om ‘in verbinding met burgers’ te zijn. Om frustraties onder burgers te voorkomen, moet de politie wel laten zien dat ze haar eigen werk goed doet. Zo bezien is samenwerking met (actieve) burgers het vanzelfsprekende resultaat van goede verhoudingen.
‘Burgers in veiligheid – Een inventarisatie van burgerparticipatie op het domein van de sociale veiligheid’, M. van der Land, B. van Stokkom, H. Boutellier. Vrije Universiteit – Faculteit der Sociale Wetenschappen, WODC. Amsterdam, Vrije Universiteit – Faculteit der Sociale Wetenschappen, 2014. Bestelinformatie: Elly Konijn, telefoon: 020-5986854, e-mail: e.a.konijn@vu.nl
Dit artikel is gepubliceerd in Security Management 3/ 2015.