Welke factoren spelen een rol bij de invulling van veiligheid in de toekomstige samenleving? Dat is de centrale vraag in een nieuwe toekomstverkenning van de Stichting Toekomstbeeld der Techniek. Projectleider Carlijn Naber vertelt over de kansen en kwetsbaarheden in de wereld van morgen.
Er gaat zelden een dag voorbij of veiligheid staat in de schijnwerpers. Niet alleen politici, beleidsmakers en professionals zijn er dagelijks mee bezig. Iedereen heeft er wel een mening over. Maar wat staat ons in de toekomst te wachten?
Zorgen nieuwe technieken voor meer veiligheid of alleen voor meer dreiging?
De Stichting Toekomstbeeld der Techniek (STT) startte in 2017 een toekomstverkenning naar de invulling van veiligheid. Centraal staat de vraag naar de invloed van technologische ontwikkelingen op de samenleving van de toekomst. Hoe komt de invulling van veiligheid tot stand binnen een samenleving die door technologische ontwikkelingen voortdurend sterk verandert? Welke kansen en kwetsbaarheden creëren de technologische ontwikkelingen?
Doel is om de samenleving veiliger te maken
“We zijn geneigd vooral te kijken naar de oplossingen die technologie kan bieden. Maar als sociaal wetenschapper wil ik éérst kijken wat er precies speelt”, vertelt Carlijn Naber. Naber is projectleider van de toekomstverkenning. Ook is zij de auteur van de eerste publicatie die het project heeft opgeleverd, het rapport ‘Veiligheid in de toekomst. Van uitkomst naar werkwoord’. “Hoe komt het begrip veiligheid tot stand, wat betekent het precies, welke beelden en perspectieven bestaan er, hoe wordt er over gesproken? De antwoorden op die vragen leiden uiteindelijk tot inzichten in de manier waarop technologie ingezet kan worden om de samenleving veiliger te maken.”
Veiligheid is een sociale constructie die onlosmakelijk is verweven met onze samenleving
Emoties beïnvloeden het gevoel van veiligheid
In ‘Veiligheid in de toekomst’ komt naar voren dat veiligheid een begrip is dat vooral in interactie tussen mensen en hun omgeving ontstaat. Naber noemt het voorbeeld van buurtpreventieteams die via WhatsApp op de lokale veiligheid letten. Emoties beïnvloeden de betekenis die de maatschappij aan veiligheid toekent. Je moet dan denken aan het vertrouwen van burgers in de samenleving, de nationale identiteit en de sociale samenhang. De totstandkoming van veiligheid is dan ook sterk subjectief.
De uitdaging is om de juiste balans te vinden tussen veiligheid en openheid
De vier affectieve componenten maken ook duidelijk dat veiligheid niet tot stand komt in een vacuüm. De dynamiek van allerlei ontwikkelingen in de samenleving hebben impact op onze visie op veiligheid. Zo spelen geopolitieke vraagstukken een belangrijke rol. De balans tussen veiligheid en openheid is in onze geglobaliseerde wereld een enorme uitdaging.
Onderlinge verbondenheid van digitale systemen vergroot de kwetsbaarheid
Daarnaast zorgt digitalisering ervoor dat (on)veiligheid onze landsgrenzen overstijgt. Vaak is onduidelijk waar (nieuwe) dreigingen vandaan kunnen komen. De sterke onderlinge verbondenheid tussen verschillende digitale systemen kan vervolgens nieuwe kwetsbaarheden veroorzaken.
> Lees ook Internet of Things: kansen en bedreigingen
Risico’s van cyberaanvallen nemen exponentieel toe
Naber: “Van de risico’s die ontstaan door de interactie tussen fysieke en digitale ontwikkelingen merken we op dit moment misschien nog niet zo veel, maar dat zal veranderen. Vorig jaar kwamen twee containerterminals in de Rotterdamse haven door een cyberaanval stil te liggen. De gevolgen waren nog te overzien. Maar dit soort risico’s en effecten nemen exponentieel toe.”
Whitepaper Dreigingen, kansen en bedreigingen
In de whitepaper Dreigingen, kansen en uitdagingen leest u niet alleen over de meest actuele dreigingen op het gebied van cybersecurity, maar ook wat de kansen en uitdagingen zijn. En om de security manager te helpen een goede risico-inschatting te maken, wordt een keurmerk voor cyberrisico’s ontwikkeld.
> Download hier de gratis whitepaper Dreigingen, kansen en uitdagingen
Veiligheid als werkwoord
Het inzicht dat veiligheid ontstaat in de interactie tussen mens en omgeving – en dat de invulling van het begrip veiligheid daardoor wordt gekleurd – noemt Naber een van de meest verrassende uitkomsten van het onderzoek. “De implicaties hiervan zijn ook niet gering. Alleen al de publiekelijke constatering dat het vertrouwen van burgers in de veiligheidszorg afneemt, kan gevolgen hebben voor de veiligheidsbeleving.”
Veiligheid is niet iets dat je vanaf de tekentafel of in een laboratorium kunt bedenken
Dit soort inzichten is ook uiterst relevant voor de securityprofessionals van nu, aldus Naber. “Het is belangrijk om steeds goed te kijken naar de interacties tussen mensen – individuen én groepen – en hun omgeving. Veiligheid wordt nu nog vaak bekeken als de uitkomst van een lineair proces. We gaan ervan uit dat als je bepaalde dingen goed regelt, veiligheid vanzelf het resultaat is. Maar veiligheid is iets dat je gezamenlijk construeert en niet iets dat je vanaf de tekentafel of in een laboratorium kunt bedenken. Het gaat bij veiligheidszorg in essentie om de vraag: hoe maken we het als mensen onder elkaar en in de context van onze samenleving veilig? Veiligheid is een sociale constructie die onlosmakelijk is verweven met onze samenleving. Het is een werkwoord, niet iets dat je kunt vastpakken.”
Benadering vanuit mensgericht perspectief
Nabers advies aan securityprofessionals is om veiligheid vanuit een mensgericht perspectief te benaderen. Zo’n zienswijze maakt het mogelijk om manieren te vinden waarop mensen zich veiliger gaan gedragen. “Het doel is dan om niet alleen procedures in gang te zetten en maatregelen toe te passen, maar ook om te kijken hoe je mensen tot wenselijk gedrag kunt sturen voordat ze de fout in gaan. Stel jezelf de vraag: hoe komt het dat mensen in bepaalde situaties bepaalde beslissingen nemen en hoe kan dat de volgende keer anders gaan?”
Het gaat heel vaak gewoon goed met de veiligheidszorg
Naber pleit ook voor een positieve invulling van veiligheid. “Bij het begrip veiligheid heeft vrijwel iedereen direct allerlei associaties. Vaak zijn deze gekleurd door emoties of herinneringen aan onveiligheid. We staan niet vaak stil bij de prettige ervaring van een fijne omgeving waarin we de vrijheid hebben om keuzes te maken. De veiligheidszorg kijkt doorgaans ook vooral naar onveiligheid, terwijl het heel vaak gewoon goed gaat. De relatief veilige situatie in Nederland is een prima basis om de vraag op te werpen: hoe kunnen we veiligheid versterken zonder extra regels en meer controle?”
De toenemende interactie tussen het fysieke en digitale domein maakt dat (be)dreigingen lastiger zijn te herkennen
Nieuwe bedreigingen vragen om een interdisciplinaire aanpak
De toenemende interactie tussen het fysieke en digitale domein maakt dat (be)dreigingen lastiger zijn te herkennen. Bovendien ontstaan er nieuwe kwetsbaarheden en risico’s die vaak niet direct zichtbaar zijn. De nieuwe situaties creëren onzekerheid. Er zijn nog geen eerdere ervaringen om op terug te vallen. Dit vraagt om een interdisciplinaire aanpak, benadrukt Naber.
De beroepen en opleidingen van de toekomst
In het vervolg van de toekomstverkenning staat de ontwikkeling van een aantal toekomstbeelden centraal. Een van de vraagstukken daarbij is welke beroepen en opleidingen in de toekomst nodig zijn om veiligheid te bevorderen. “Het onderwijs doceert over wat er nu gebeurt, maar we weten eigenlijk niet welke uitdagingen de toekomst brengt en welke kennis en vaardigheden dit van studenten en professionals vereist”, geeft Naber als voorbeeld.
Toekomstperspectief in teken van digitalisering en globalisering
De toekomstverkenning, die in het voorjaar van 2019 wordt afgerond, zal geen voorspellingen bevatten waarop een curriculum kan worden gebaseerd. Maar de slotpublicatie presenteert wel verschillende beelden van hoe de toekomst er zou kunnen uitzien. En Naber kan nu al zeggen dat de toekomstbeelden zeker zullen draaien om de impacts van twee dominante, onderling samenhangende trends van nu: digitalisering en globalisering.
Lynsey Dubbeld is communicatieadviseur, contentstrateeg, trendanalist, copywriter
De Stichting Toekomstbeeld der Techniek (STT) voert domeinoverstijgende en interdisciplinaire toekomstverkenningen uit. Steeds staan technologische ontwikkelingen en de impact ervan op onze maatschappij centraal. Om toekomstbeelden en visies te ontwikkelen die stof tot nadenken geven, kijken de studies ver vooruit: twintig, dertig of zelfs veertig jaar.
STT, dat in 2018 het vijftigjarige jubileum vierde, startte in 2017 met een toekomstverkenning over veiligheid. Projectleider Carlijn Naber onderzoekt allereerst de veranderende betekenis van veiligheid en de manieren waarop het begrip en de perceptie van veiligheid er in de toekomstige samenleving zullen uitzien. Vervolgens verkent het project de technologische ontwikkelingen en de maatschappelijke impacts, kansen en kwetsbaarheden daarvan. Als laatste stap wordt bekeken hoe technologie in de toekomst ingezet kan worden om de samenleving veiliger te maken. Op welke manier kan technologie een bijdrage leveren aan de veiligheid binnen verschillende sectoren? En welke nieuwe toepassingen zijn er op lange termijn beschikbaar om het collectieve gevoel van veiligheid te verbeteren?
Voor de toekomstverkenning is een klankbordgroep ingesteld met vertegenwoordigers van onder andere TU Delft, NS, ministerie van Justitie en Veiligheid, Maastricht University, RIVM, Haagse Hogeschool en ANWB.