In de strijd tegen onveiligheid trekken bedrijven en overheden steeds vaker samen op. Burgers krijgen daarbij een actieve rol. ‘Intensieve samenwerking’ belooft dan ook hét motto van 2018 te worden. Maar wat zijn de kansen en risico’s van de steeds verder gekoppelde netwerken? Hoogleraar Ira Helsloot licht op het ASMC 2018 (21 juni) zijn wetenschappelijk onderzoek over veerkracht toe. Een interview.
“Al zo’n vijftien jaar houd ik me bezig met wetenschappelijk onderzoek naar spankracht in de samenleving. Wat maakt een samenleving veerkrachtig in tijden van crises, rampen en ongevallen?”, vertelt Ira Helsloot, hoogleraar Besturen van Veiligheid aan de Radboud Universiteit Nijmegen en directeur van stichting Crisislab, de onderzoeksgroep die uitvoering geeft aan het onderzoeksprogramma van zijn leerstoel.
Ira Helsloot spreekt op ASMC 2018
Ira Helsloot spreekt op het Asis Benelux Security Management Congres 2018 (ASMC) over sterke en zwakke ketens. Natuurlijk kennen we het spreekwoord de ketting is zo sterk als de zwakste schakel. De wetenschappelijke vraag is of dat nu echt zo is en hoe eventueel (supply-)ketens sterker gemaakt kunnen worden. lees meer
“Het dominante perspectief van overheden en bedrijven is dat zij in actie moeten komen als er incidenten plaatsvinden. Daarvoor moeten ook allerlei veiligheidsplannen klaarliggen, die de samenleving er snel weer bovenop helpen. Eigenlijk net alsof de samenleving een kind is dat geholpen moet worden als het valt. Maar het is de vraag of dat altijd handig en nodig is. Een kind staat meestal ook wel weer vanzelf op, vaak al voordat je er bij bent.”
Veerkrachtige samenleving
Helsloot en zijn Nijmeegse collega’s richten zich nadrukkelijk op een ander perspectief, dat er vanuit gaat dat de samenleving bij incidenten in staat is om zich eigenstandig te herstellen. “Uit internationale studies weten we dat de samenleving opvallend veerkrachtig blijkt na incidenten. Neem de helikopter van Defensie die in november 2017 tegen een hoogspanningsleiding bij het Gelderse Zoelmond vliegt. Meer dan 24.000 huishoudens in en rond Culemborg zitten urenlang zonder stroom. Dan maakt de overheid zich direct zorgen over keteneffecten, bijvoorbeeld omdat de medische apparaten van patiënten die alleen thuis wonen kunnen uitvallen. Achteraf blijkt de overheid de mensen om wie het gaat niet snel in beeld te krijgen. Maar dat was ook niet nodig, omdat de leveranciers van de apparatuur en familie en omwonenden in actie kwamen.”
Als er echt een ongeval gebeurt dan blijkt de onveiligheid vaak best mee te vallen
“Onze wereld wordt complexer en netwerken raken steeds meer gekoppeld, zowel digitaal als fysiek. Daardoor gaan we ervan uit dat de samenleving kwetsbaarder is dan ooit”, zegt Helsloot over de achtergrond van het huidige perspectief op veiligheid en risicobeheersing. “Maar als er echt een ongeval gebeurt dan blijkt de onveiligheid vaak best mee te vallen. Dat is niet alleen te danken aan het feit dat overheden en bedrijven zich voorbereiden op incidenten. Het heeft vooral ook te maken met de veerkracht van de samenleving.”
> Lees ook Nieuw keurmerk voor cyberrisico’s op komst
Twee factoren voor veerkracht
Vanuit zijn onderzoeksgroep bestudeert Ira Helsloot allerlei complexe ketens en situaties om te ontdekken op welke manieren veiligheidspartijen de veerkracht van de samenleving kunnen versterken en benutten. “We inventariseren best practices die laten zien welke factoren het verschil maken. We bekijken bijvoorbeeld de reacties op aardbevingen in Japan. Na de aardschokken in Kobe in 1995 stortten alle emergency response systems in en duurde het jaren voordat getroffen burgers weer een woning hadden. Dat was in belangrijke mate het gevolg van het feit dat er in Japan sterk topdown wordt geopereerd. Als een duidelijke aanwijzing dan uitblijft, ondernemen mensen geen actie. In samenlevingen waarin men gewend is zelfstandig te handelen en eigen initiatieven te ontplooien worden grote verstoringen daarentegen best soepel opgelost. Meer recent – in 2011 en 2016 – moesten na aardbevingen een aantal fabrieken van Toyota en Sony in Japan worden gesloten. Drie maanden later waren de keteneffecten over de hele wereld merkbaar, omdat er een gebrek aan bepaalde elektronische onderdelen dreigde.”
Handelingsruimte en redundantie in systemen
Handelingsruimte is volgens Helsloot dan ook een van de kernfactoren die veerkracht in de samenleving bepalen. “Als mensen – hulpverleners, overheidsbeambten, securityprofessionals maar ook burgers – in de dagelijkse praktijk een zekere mate van handelingsvrijheid hebben, dan weten ze in onverwachte noodsituaties ook hoe ze kunnen handelen.” Een tweede belangrijke factor voor veerkracht is redundantie in systemen. “Dat is echt een punt van aandacht, want commerciële partijen zijn over het algemeen niet geneigd om redundantie in te bouwen. En met de privatisering van bijvoorbeeld de energiesector kan de overheid verregaande back-upvoorzieningen ook niet afdwingen. De overheid stuurt wel op competitie en het tegengaan van kartels. Dat creëert in brede zin een vorm van redundantie: er moet immers altijd van alles meer dan één leverancier zijn en dat vermindert de kwetsbaarheid van het systeem.”
Resilience als buzzword
Veerkracht is al lange tijd onderwerp van wetenschappelijk onderzoek en er is dan ook steeds meer bekend over best practices. Ira Helsloot: “Sinds 2005 is resilience echt een buzzword. In de jaren zestig was het thema ook wel even een topic. Want ook toen al maakten we ons zorgen dat productieketens steeds meer gekoppeld raken en dat daarmee nieuwe ketenkwetsbaarheden ontstaan. Maar in die tijd overheerste nog het idee dat we crises steeds beter kunnen voorspellen – en dat overheden en bedrijven zich er dus op kunnen voorbereiden. Pas na de commotie over de millenniumbug en in de nasleep van de aanslagen in New York op 11 september 2001 ontstond een nieuwe belangstelling voor veerkracht. Het besef groeide dat de risico’s van complexe systemen moeilijk te voorspellen zijn – en dat de overheid soms niet veel meer kan doen dan oproepen tot voorbereiding op het ergste. Tegelijkertijd lieten onderzoeken naar de reddingsacties na 11 september zien dat er veel vanuit een veerkrachtige samenleving wordt opgepakt.”
Hoe bouw je voldoende veerkracht en weerbaarheid in een systeem?
Een kwestie die Helsloot nu bezighoudt is: hoe kan een systeem in staat zijn om voldoende veerkracht in te bouwen? “Als een productieketen volledig is ingericht op just-in-time management, zoals je nu wel ziet bij supermarkten en webwinkels, dan kan een kleine verstoring al grote gevolgen hebben die nergens in het systeem meer op te vangen zijn. Maar de vraag is of de markt zelf gaat investeren om weerbaar te worden. Ik denk dat de overheid daaraan een aantal eisen zou moeten stellen. Tijdens de Koude Oorlog stelde de overheid bijvoorbeeld eisen aan de back-upsystemen in elektriciteitscentrales. Met de privatisering van de energiesector zijn die eisen verdwenen. En de markt blijkt dat niet uit eigen beweging op te lossen. Onze energiesystemen zijn simpelweg kwetsbaarder geworden.”
Voorbij traditionele risicobeheersing
Volgens Helsloot plaatst het perspectief van veerkracht de traditionele risicobeheersing in een ander daglicht. “De waarde van risico-inventarisaties die nu als opmaat naar veiligheidsplannen worden gemaakt is zeer beperkt. De huidige complexe systemen zijn moeilijk te doorgronden en daardoor kan je risico’s moeilijk verkennen. Er zijn bijvoorbeeld tientallen incidenten in de chemische industrie onderzocht en die bleken totaal niet te voorspellen te zijn geweest. Ook al kan je ze achteraf misschien wel verkláren.”
Je kan de boel niet dicht protocolleren, want dan is er geen initiatief te verwachten in onvoorziene situaties
“De beveiligingsbranche staat voor de uitdaging om te onderkennen dat er niet alleen klassieke risico’s zijn, zoals brand, die je op de gebruikelijke wijze kunt beheersen. Het is essentieel om ook te beseffen dat systemen en ketens op onvoorspelbare wijze kunnen leiden tot ongevallen. De vraag is dan hoe je op veerkrachtige wijze kunt omgaan met dergelijke onvoorspelbare risico’s. Hoe kunnen grootschalige verstoringen en ingrijpende keteneffecten na incidenten worden tegengegaan?” Ira Helsloot geeft een eerste antwoord op die vraag. “Het systeem als geheel moet veerkrachtig reageren, niet alleen een onderdeeltje ervan. Je moet gaan inzien waar de spankracht van het systeem ligt – op die plekken hoef je namelijk niets te regelen. Tegelijkertijd moet spankracht worden georganiseerd op plekken waar die er nog niet is. Dat gaat een stuk verder dan het maken van veiligheidsplannen, het opstellen van protocollen of het organiseren van bhv. Het gaat bijvoorbeeld over bewust nadenken over de handelingsruimte van personeel: je kan de boel niet dicht protocolleren, want dan is er geen initiatief te verwachten in onvoorziene situaties.”
> Ira Helsloot is keynote spreker op het ASIS Security Management Congres 2018
Lees ook:
>> Klimaatverandering: Aanpassen of verdwijnen?
>> Fysieke beveiliging en cybersecurity: integrale aanpak vereist