Fraude is aan de orde van de dag en is een bedreiging voor de samenleving. Het leidt tot schandalen, zoals de toeslagaffaire. De goeden leiden als gevolg daarvan onder de kwaden. Volgens hoogleraar accountancy aan Nyenrode Business Universiteit en columnist Marcel Pheijffer is fraude er altijd geweest en gaat het nooit meer weg: “Je ziet vanzelf meer als er genoeg aandacht voor is.”
Door Elske Koopman
Met integer handelen voeg je waarde toe aan de samenleving, is te lezen op de profielpagina van de universiteit. Pheijffer geeft als definitie voor integer handelen dat je aan iedereen moet kunnen uitleggen wat je hebt gedaan: “Als je niet over je schouder hoeft te kijken, open en eerlijk met vrienden, familie en overheidsinstanties kunt delen waar je mee bezig bent. Dat je geen slecht verdedigbare feiten hoeft te weerleggen, dat je werk voor iedereen acceptabel is en valt binnen maatschappelijk aanvaardbare normen. Bij twijfel wil dat niet meteen zeggen dat je niet integer bent, maar om de contouren te bepalen is wel reflectief vermogen nodig”, aldus Pheijffer.
Hij vindt het uitpluizen van frauduleuze handelingen interessant, een soort puzzel. Hij was al vroeg geïnteresseerd in fraudezaken. Operaties zoals Schuimkraag en Goudtand hebben de liefde van Pheijffer voor de strijd tegen witwaspraktijken en boekhoudschandalen aangewakkerd. Die operaties betroffen onderzoeken die de Belastingdienst in 1979 en de eerste maanden van 1980 heeft uitgevoerd in de horeca en onder tandartsen. Deze acties leverden de fiscus ongeveer 235 miljoen gulden op. Toen zijn leraar economie hem wees op werken bij de Belastingdienst koos Pheijffer daarvoor (1985) en kwam hij later (1991) bij de opsporingsdienst FIOD terecht, waar hij vele onderzoeken naar fraude deed.
> LEES OOK: Security Management 6 over Fraudebeheer
Desi Bouterse
Een van zijn mooiste onderzoeken noemt hij dat naar Desi Bouterse, voormalig legerleider en president van Suriname. “Ik was een van de vijf FIOD-collega’s die daaraan mee mocht werken. Wij moesten het gewone geldverkeer van het illegale zien te scheiden en kijken waar er sprake was van witwassen. Ik heb voor dat werk veel mogen reizen, want misdaadgeld blijft niet alleen in Nederland.”
Daarbij ervaarde hij hoe het is om fraude op te sporen in de volle aandacht: “In het staartje van mijn FIOD-tijd werd ik voor een parlementaire enquête vrijgesteld voor het onderzoek naar de bouwfraude. Een grote branche met veel tegenspel tijdens het onderzoek en veel politieke en media-aandacht. We hadden een klokkenluider en moesten controleren of zijn beweringen houtsneden. We interviewden veel mensen en hielden verhoren. Het vraagt veel alertheid om de juiste vragen te stellen en goed te luisteren naar de antwoorden.”
Pheijffer schrijft nu als hoogleraar op de Universiteit Nyenrode veel columns. Met name over accountants en hun rol bij bijvoorbeeld de examenfraude zoals die bij KPMG en andere grote kantoren naar buiten kwam. “Accountants hebben een wettelijke taak en vervullen een maatschappelijke rol. Ze geven een controleverklaring af en leveren daarmee een bijdrage aan het financieel-economisch verkeer. Het is triest als deze mensen die boven elke twijfel verheven moeten zijn, frauderen met hun examens. Dat levert mij als oud-accountant plaatsvervangende schaamte op.”
Corruptie
Hij erkent dat fraude meestal klein begint: “Fraudeurs gaan iets uitproberen, kijken hoe alert de omgeving is.” Corruptie beschouwt hij ook als een vorm van fraude, al denkt niet iedereen daar hetzelfde over. “De traditionele fraude, valsheid in geschrifte, fiscale zaken en corruptie en witwassen lopen vloeiend in elkaar over. Onder accountants was er een onderscheid dat je fraude moest melden en corruptie niet. Maar rechters, het Openbaar Ministerie, de Autoriteit Financiële Markten en zelfs de beroepsorganisatie van accountants, scharen het onder dezelfde noemer en zo hoort het”, aldus Pheijffer.
Het idee dat er elk jaar meer gevallen van fraude lijken te zijn, weerspreekt hij. “Fraude is van alledag. Ondanks preventie zal het er ook altijd zijn. Geld is aantrekkelijk en voor fraudeurs onweerstaanbaar.” Hij erkent dat er tegenwoordig meer aandacht is voor fraude, mede door de onderzoeksjournalistiek en platforms als Follow The Money. “Je ziet vanzelf meer als er aandacht voor is.”
Soms moet je dingen niet groter maken dan ze zijn
Dingen bespreekbaar maken
De hoogleraar vindt dat er in het onderwijs ook meer aandacht moet komen voor het tegengaan van fraude en het houden aan beroepsregels. “Het moet duidelijk zijn dat bepaald gedrag niet past. Dat gaat onder meer om opleidingen en de cultuur van organisaties. Je moet het zo nu en dan ook thuis bespreekbaar maken. Ik heb drie jongens thuis en ga soms het gesprek aan over wat wel en niet hoort. Ook op de werkvloer moet dat, niet alleen via geplande sessies, maar ook spontaan.”
Zwijgende omstanders
Pheijffer pleit voor het aanspreken van collega’s en verwijst naar het boek Complicit van Max Bazerman. “Hij beschrijft daarin de zwijgende omstanders, terwijl het juist goed is om ongepaste en ongewenste zaken aan de orde te stellen en te benoemen.” Nu komen mensen vaak pas nadat de fraude bekend is geworden met opmerkingen dat ze er al van wisten of een vermoeden hadden. “Zorg voor een veilige omgeving”, is het advies van Pheijffer. “Je ziet het overal, of het bij de overheid is met subsidies en toeslagen, bij The Voice of Holland met ongewenste intimiteiten of het gedoe rond oud-Kamervoorzitter Arib: pas achteraf zeggen mensen dat er van alles aan de hand was. Waarom moest het dan zover komen? Want ondertussen is de schade alleen maar opgelopen.”
Keukentafelgesprek
In de toon aan de top zit volgens de hoogleraar voor een deel de oplossing: “Wees eerlijk en kom niet met de sociaal wenselijke verhalen. Geef het juiste voorbeeld, maak zaken bespreekbaar voor de hele organisatie.” Volgens hem begint dat al thuis aan de keukentafel in gesprek tussen ouders en kinderen: “Kinderen hebben ook baantjes en worden soms geconfronteerd met zaken die niet kunnen, bijvoorbeeld in de supermarkt als een medewerker een croissantje pakt en opeet zonder te betalen. Als de medewerker wordt gesnapt, is die zijn baan kwijt. Dat drukt je met de neus op de feiten en daar moet je goed over praten.”
Beloon eerlijk gedrag
Meer aandacht voor het voorkomen van fraude acht hij echter beter. De angst uit het systeem halen en uitgaan van vertrouwen. Maar dan moet er wel een vorm van controle zijn: “Belicht misstanden, maak het publiek en beloon goed en eerlijk gedrag.” Als voorbeeld noemt hij zijn voormalige werkgever de Belastingdienst die op het belastingbiljet veel zaken vooraf invult. “Dat werkt drempelverlagend en is klantvriendelijk, maar als je het te simpel maakt, loop je extra frauderisico’s. Als je te streng bent, pak je soms de verkeerde. Het is een balanceeract tussen vlotte dienstverlening en het beteugelen van frauderisico’s.”
Fraude van de toekomst
Verduurzaming van bedrijven leidt volgens de hoogleraar tot de fraude van de toekomst. Bedrijven doen hun groene kant vaak mooier voor dan die in werkelijkheid is, het zogeheten greenwashing. Accountants werken daar soms aan mee, door niet te corrigeren als bedrijven hun groene investeringen benadrukken, maar de schaduwkanten niet benoemen. Bijvoorbeeld in het voldoen aan de nieuwe groene spelregels vanuit Europa inzake ESG-factoren. Pheijffer ziet regelmatig dat commerciële bedrijven met marketing en reclame positief zijn over hun producten, handelen en cijfers, terwijl dat niet altijd terecht is. Zijn oproep is helder: “Wees eerlijk en transparant in je uitingen. Voorkom misleiding en het met mooie woorden om de tuin leiden van belanghebbenden.”
Nieuwe technieken om fraude op te sporen
Nieuwe technieken en kunstmatige intelligentie kunnen helpen om fraude op te sporen, maar kunnen fraude ook in de hand werken. “Ik weet niet of de kansen groter zijn dan de negatieve gevolgen, daar is het nog te vroeg voor. Gebruik en misbruik bestaan naast elkaar en gaan soms hand in hand. ChatGPT vormt een gevaar voor opleidingen, bijvoorbeeld als het gaat om de totstandkoming van scripties. Maar als je een student doorvraagt over diens scriptieonderwerp, prik je er zo doorheen.”
Opzettelijk misleiden
Identiteitsfraude bestond nauwelijks begin jaren negentig, maar door internet nam het een vlucht, bijvoorbeeld op Marktplaats. Bij crypto ziet Pheijffer ook gevaren, met name als het gaat om witwassen. “Fraude blijft echter in essentie hetzelfde: het gaat om mensen en organisaties die opzettelijk misleiden om er een wederrechtelijk voordeel uit te halen. In de kern verandert er niet veel door de jaren heen”, zegt Pheijffer. “Soms moet je dingen niet groter maken dan ze zijn.”
Volg Security Management op LinkedIn
