Michael Kowalski is bijzonder hoogleraar Applied Ethics in Intelligence and Security aan het Institute of Security and Global Affairs (ISGA) van de Universiteit Leiden. Deze deeltijd leerstoel is ingesteld door de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV). “Er is nog niet veel onderzoek gedaan naar de ethiek rond inlichtingen en veiligheid. Ik wil die wetenschap verbinden met de praktijk.”
Door Elske Koopman
Michael Kowalski werkt al meer dan twintig jaar in het werkveld nationale veiligheid en terrorismebestrijding binnen de Nederlandse overheid. Hij is Chief Science Officer bij de NCTV en decaan van de NCTV-academie.
Daarvoor was hij hoofd Expertise en Kwaliteit bij de Inspectie Justitie en Veiligheid. Als man van de praktijk gaat hij nu in deeltijd onderzoek doen naar ethische kwesties rond inlichtingen en veiligheid.
Hoewel de onderzoeksagenda nog niet vaststaat, heeft hij duidelijk voor ogen wat hij wil bereiken: “Ik hoop een bijdrage te leveren aan het wetenschappelijk debat over de ethiek van veiligheid. Dit kan ook gaan over geopolitieke vraagstukken die landelijk en lokaal resoneren. Bovendien wil ik de verbinding met de praktijk zoeken, zodat die profiteert van de inzichten die ik opdoe. Denk bijvoorbeeld aan het ontwikkelen van lesmateriaal en methoden die professionals kunnen ondersteunen bij het maken van moeilijke afwegingen. Ik wil ook de praktische wijsheid van professionals terugbrengen in de wetenschap. Wat mij betreft gaat dat over en weer.”
Inlichtingenwerk brengt automatisch SOBA - Zilveren partner ethische dilemma’s met zich mee.
Ondergesneeuwd
“Inlichtingenwerk is vleesgeworden ethiek. Medewerkers van inlichtingendiensten en politie doen dingen die ze van hun ouders niet mochten. Ze liegen, bedriegen en laten telefoons aftappen bijvoorbeeld. Dat brengt automatisch ethische dilemma’s met zich mee. In de zorg is wel veel aandacht voor ethische kwesties, hier niet. Op het gebied van veiligheid worden zaken vooral juridisch benaderd”, zegt Kowalski.
Daarmee wil hij niet beweren dat er helemaal niets gebeurt op dat vlak. Er is immers ook veel toezicht, maar het verdient wel meer aandacht. “Expliciete aandacht voor ethiek raakt nu een beetje ondergesneeuwd. We staan aan de vooravond van technologische wijzigingen en een nieuwe generatie brengt nieuwe dilemma’s met zich mee. Ik ben gepromoveerd op ethische kwesties rond terrorismebestrijding, en bij mijn werkgever, het ministerie van Justitie en Veiligheid, is meer aandacht voor het vraagstuk. Daarom is de leerstoel mogelijk gemaakt door de NCTV.”
> LEES OOK: Meeste zorgen over cyberdreigingen, spanningen tussen bevolkingsgroepen en terrorisme
Geopolitieke ontwikkelingen
De geopolitieke veranderingen spelen volgens Kowalski ook mee. “De oorlog tussen Rusland en Oekraïne en de spanningen in het Midden-Oosten zorgen voor nieuwe uitdagingen en vragen, maar ook voor ethische dilemma’s. Niemand is tegen ethiek, maar onder druk sneuvelt die vaak het eerste en dat is erg jammer.”
Een andere dreiging komt uit China. Zo waren er bij gemeenten camera’s in gebruik waar het land mogelijk mee wilde spioneren. “China is een lastige, want het land is ook een goede handelspartner. Daarbij zie je dat diensten waarschuwen dat ze uitvindingen stelen. Je weet het, maar wat kun je eraan doen? Belangrijk blijft vooraf na te denken over de risico’s, al zijn die niet altijd te voorspellen en de techniek staat ook niet stil.”
Michael Kowalski: “In Nederland zijn we extra gevoelig voor online verstoringen.”
Hoe ver mag je gaan?
Wie het heeft over ethische kwesties op het gebied van inlichtingen en veiligheid, denkt al snel aan hoe ver je mag gaan voor de veiligheid. Kowalski ziet de wet als begrenzing. “Maar daarmee begint het pas. Bovendien moet je je blijven afvragen wat binnen de wet wijsheid is. Misschien laat de wet veel opties toe of is deze niet altijd even duidelijk. Dat moet je onderkennen en vervolgens nagaan of je goed bezig bent. De wereld, de techniek, maar ook mensen staan niet stil in hun ontwikkeling. Ethisch reflecteren kan helpen om maatregelen aan te scherpen en wellicht levert het ook signalen op dat wettelijke kaders aanpassing vereisen.”
Zoeken naar balans tussen veiligheid en vrijheden
Het thema veiligheid versus vrijheden gaat zeker een rol spelen in het onderzoek van zijn leerstoel, want dit is een terugkerend onderwerp in veiligheidskwesties, waarbij steeds opnieuw en per situatie een goede balans moet worden gevonden. “Belangrijk is dat mensen de ruimte krijgen om zich uit te spreken als ze zien dat iets niet goed gaat, of als zij in gewetensnood komen bij het uitvoeren van een taak. Dat kan erger voorkomen, zoals dreiging van binnenuit.”
> LEES OOK: Vers van de pers: Security Management nummer 1
Nationale veiligheid een zaak van en voor iedereen
Zo’n dreiging kan bijvoorbeeld ook ontstaan als mensen in geldproblemen zitten en vatbaar zijn voor chantage of beïnvloeding. “Dat geldt niet voor iedereen met geldzorgen, maar het is wel een belangrijk punt van aandacht. Het helpt als je als leidinggevende verbinding houdt met je mensen. Dan zie je dit soort zaken eerder aankomen.” Overigens is dat niet per se alleen iets voor de overheid, vindt Kowalski. “Het geldt ook voor de private sector, bijvoorbeeld de beveiliging van chipfabrikant ASML. Het kabinet stelt ook dat nationale veiligheid een zaak is van en voor iedereen. Burgers moeten zelfredzamer worden en bijvoorbeeld een noodpakket in huis halen. De water- en elektriciteitsvoorzieningen zijn niet in overheidshanden, maar wel belangrijk om te beveiligen.”
Daarvoor hoeven ze volgens Kowalski echt niet onder verantwoordelijkheid van het kabinet te vallen. Dat de oud-Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid nu premier is, helpt volgens hem wel. “Ik vind het ook heel krachtig dat hij geen telefoons toestaat bij de ministerraad. Ik heb nog geen afspraak met hem gepland staan, maar ik vermoed dat we elkaar wel tegen gaan komen”, aldus de bijzonder hoogleraar.
Hoe hou je het veilig?
Het grote dilemma is hoe je veilig blijft werken in een veranderende wereld met steeds meer dreigingen van binnenuit en van buiten op allerlei vlakken, ook online. “Daarvoor gelden drie dingen. Vraag je altijd af of je doet wat je moet doen. Dat klinkt heel simpel, maar als dingen misgaan, is het vaak omdat updates niet zijn geladen of dat wachtwoorden niet op orde zijn. Daarmee ben je er nog niet, want punt twee is dat je je steeds moet afvragen wat er verandert voor jou binnen en buiten je organisatie. Zie je mensen die ergens tegenaan lopen, kwetsbaar zijn voor schadelijke zaken, probeer er dan wat aan te doen en wacht niet op aanpassing van wetten. Ten derde, blijf nadenken over de vraag of er genoeg ruimte is voor tegenspraak en overleg over dilemma’s. Laat je uitdagen.”
Nut van red teaming
Hij pleit voor red teaming. Deze methode komt uit het leger en van de inlichtingendiensten en draait om het doen van simulaties om de eigen organisatie en de verdediging daarvan te testen. Het red team heeft hierin vaak de rol van de ‘vijand’. Het legt tekortkomingen bloot in de beveiliging van de organisatie. “De vraag die altijd op tafel moet liggen is: doen we de goede dingen op de juiste manier. Het afwegen van vrijheden bij toegangscontrole bijvoorbeeld, doe je dat goed genoeg? En spelen andere zaken een rol? Je moet technologische veranderingen en de gevaren ervan tijdig inzien. Daarbij zijn niet alle dilemma’s ethisch, maar er zijn wel raakvlakken.”
Veiligheidsonderzoek
Toegangscontroles zijn er al op veel plekken, maar de toegang ontzeggen tot een functie kan alleen in extreme gevallen. Kowalski: “Bijvoorbeeld in essentiële functies is een veiligheidsonderzoek nu al vereist. Dan krijg je een verklaring van geen bezwaar. Heeft iemand die niet dan kun je de toegang ontzeggen. Je moet wel alert blijven als iemand toegang heeft en regelmatig onderzoek blijft doen. Ook hier geldt dat goed in verbinding blijven essentieel is voor een veilige organisatie. Inlichtingen- diensten zijn soms ook lek en honderd procent veiligheid is er niet, maar als je weet wat er speelt, verklein je het risico. Goed leiderschap is dus essentieel.”
> LEES OOK: Veranderende maatschappij brengt nieuwe crises met zich mee
Anti-institutioneel extremisme
Een nieuw probleem ziet de bijzonder hoogleraar in anti-institutioneel extremisme, waar de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) al onderzoek naar deed. Die dienst constateert dat zo’n 100.000 mensen complot theorieën aanhangen en de overheid en veel organisaties niet erkennen. Niet iedereen in deze groep vormt een bedreiging volgens Kowalski. “Maar de harde kern is wel zorgelijk. Er zijn al aanhoudingen geweest van mensen die met wapens aanslagen wilden plegen. Dit is een relatief nieuwe categorie die sinds de coronapandemie in opkomst is, door toenemende zorgen en ontevredenheid.”
Onderzoeksorganisatie Rand Europe heeft onderzoek hiernaar gedaan en in het rapport Truth Decay geconstateerd dat ook in Nederland veel mensen moeite hebben met het onderscheiden van feiten en opinie. Daarbij zijn statelijke hackers, bijvoorbeeld uit Rusland, China en Iran een bedreiging van onze veiligheid. “In Nederland zijn we trots dat we zaken digitaal goed op orde hebben, maar dat maakt ons ook extra gevoelig voor verstoringen en niet alleen hier. Neem bijvoorbeeld de software die voor problemen zorgde op vliegvelden over de hele wereld.” Hij zal in zijn onderzoeken dan ook absoluut het digitale domein meenemen.
Is Kowalski dan de ultieme verbinder in zijn nieuwe functie? “Ik ben zeker voor de verbinding tussen wetenschap en praktijk en het verder brengen van de wetenschap op het gebied van inlichtingen en veiligheid. Ik wil ook beleidsmakers laten profiteren van de onderzoeken en van de professionals uit de praktijk. Zij weten vaak het beste wat er speelt.”
Volg Security Management op LinkedIn
