Zoeken naar balans tussen beveiligen en behandelen bij tbs-kliniek de Kijvelanden

In 2020 had een gijzeling plaats in forensisch psychiatrisch centrum de Kijvelanden in het Zuid-Hollandse Poortugaal, waarbij twee patiënten ontsnapten. De calamiteit leidde tot veel vragen over de veiligheid in de kliniek. De Kijvelanden nam maatregelen om ervoor te zorgen dat zoiets niet meer kan gebeuren. Joep Adank, directeur bedrijfsvoering bij de tbs-kliniek, licht de maatregelen toe.

Bijna drie jaar geleden wisten twee patiënten uit tbs-kliniek de Kijvelanden te ontsnappen door een medewerker te gijzelen. De ontsnapping lukte omdat ze hulp hadden gekregen van een vriendin van een van de patiënten, die een mes en een alarmpistool naar binnen had gesmokkeld. Eenmaal buiten sloegen de gijzelnemers in een taxibusje op de vlucht, dat voor de inrichting stond. In de achtervolging was de politie genoodzaakt op een van de gijzelnemers te schieten, waarna hij kwam te overlijden. De andere werd opgepakt, evenals de vriendin.

Psychiatrische problemen vaak oorzaak van misdrijven

In juni 2020, enkele maanden na het incident, trad Joep Adank aan als directeur bedrijfsvoering bij de Kijvelanden. Voor hij aantrad, had Adank dertig jaar ervaring opgedaan in het gevangeniswezen, waar bij diverse directiefuncties bekleedde. In de laatste jaren werkte hij in de Penitentiaire Inrichting (PI) Vught. Hij was vooral werkzaam in het penitentiair psychiatrisch centrum waar gedetineerden verblijven met psychiatrische problemen. “Het wordt binnen het gevangeniswezen steeds duidelijker dat er nogal wat gedetineerden zijn met psychiatrische problemen, wat mede ten grondslag ligt aan hun handelen. Dus je ziet dat er ook steeds meer aandacht voor komt”, aldus Adank.

> LEES OOK: Beveiliging in de ggz is een vak apart

Nasleep van de gijzeling

Nadat hij was gestopt in de PI Vught, maakt hij een korte uitstap naar de ambulante gehandicaptenzorg, totdat zich de gelegenheid voordeed om bij de Kijvelanden te gaan werken. Het was een ‘klus’ die voortvloeide uit de gijzeling. Met de opdracht om het incident verder te evalueren en passende maatregelen te nemen, kon Adank zich volledig richten op de nasleep van de gijzeling. “Wanneer zich een incident van een dergelijke omvang voordoet, dan volgen er inspecties om te zien hoe het zover heeft kunnen komen.”

Eigen analyse van het veiligheidsbeleid

Voorafgaand aan deze inspecties van het ministerie van Justitie en Veiligheid nam de Kijvelanden zelf kritisch het veiligheidsbeleid onder de loep. “Dat werd gedaan door de eigen afdeling kwaliteit en veiligheid die veel met incident- analyses werkt. We hadden dus eigenlijk zelf de analyse al klaarliggen toen de inspectie van Justitie en Veiligheid haar onderzoek startte.”

Adank legt uit dat de inspectie gericht is op drie onderdelen: toegangsbeleid, gijzelingsbeleid en het team op de afdeling waar de gijzelnemers verbleven. Forensisch psychiatrische centra (FPC’s) of tbs-klinieken zijn de hoogst beveiligde klinieken van ons land. Het gaat om gesloten instellingen waar patiënten verblijven aan wie tbs (ter beschikkingstelling) met dwangverpleging is opgelegd. Het doel van de tbs-behandeling is patiënten behandelen met het oog op herstel en rehabilitatie. Het beveiligingsniveau is zeer hoog.

Iedereen wordt nu gecontroleerd

“Maar binnen de diverse instellingen wordt er verschillend omgegaan met toegangscontroles. Wij hebben ons inmiddels op het standpunt gesteld dat het noodzakelijk is om alle patiënten, relaties van patiënten en medewerkers aan een honderd procent controle te onderwerpen. Dat betekent dat iedereen wordt gecontroleerd voor hij of zij de kliniek binnenkomt. We willen niet dat zich nog een keer een dergelijk ernstig incident voordoet.”

> LEES OOK: Gezichtsherkenning of pasjes en bluetooth?

Geen algemeen gijzelingsbeleid

Er is op dit moment geen algemeen gijzelingsbeleid voor FPC’s. Binnen Justitie is het gijzelingsbeleid aan verandering onderhevig. Adank herinnert zich een aantal ernstige gijzelingen in gevangenissen in de jaren tachtig van de vorige eeuw, die hebben geleid tot landelijk beleid en de bouw van de Extra Beveiligde Inrichting (EBI) in Vught. “Dat beleid kenmerkte zich tot het statisch maken van een gijzelingssituatie met fysieke en procedurele barrières, wat betekent dat er geen ontsnappen mogelijk was.” Dit had tot gevolg dat duidelijk werd dat een gijzeling nooit tot ontsnappen kon leiden, maar ook dat er acuut levensbedreigende situaties konden ontstaan.

Vertragen en isoleren

“Daarom is nu gekozen voor ‘vertragen en isoleren’: een gijzelingssituatie in de kliniek wordt vertraagd en geïsoleerd in afwachting van ondersteuning door externe diensten (politie) die de zaak overnemen. Alle maatregelen die genomen zijn, hebben natuurlijk tot doel dat er geen contrabande (bijvoorbeeld wapens) binnenkomen als gevolg van een stringent toegangsbeleid en aanpassingen van de kliniek om een eventuele gijzeling te kunnen vertragen en isoleren. Tevens zijn er oefeningen gestart.”

Oefenen om incidenten te voorkomen

Adank benadrukt dat oefenen belangrijk is om incidenten te voorkomen. Een belangrijk onderdeel van het gijzelingsbeleid is weten hoe te reageren en te handelen ten einde te de-escaleren bij incidenten. “Oefenen is ook goed voor de verwerking van incidenten. Medewerkers moeten weer vertrouwen krijgen in het werk en de context: een hoog beveiligde tbs-kliniek waarin ze goed functioneren.” De oefeningen zijn gefaseerd opgebouwd en variëren van kleine meldingen tot grote incidenten en gijzelscenario’s.

Extreem vluchtgevaarlijk

De twee patiënten die in 2020 ontsnapten, bevonden zich op een afdeling met een zogenoemde EVBG-status (extreem vlucht- en beheersgevaarlijk). Op deze afdeling verblijven gemiddeld zes patiënten. Ze worden door de Dienst Justitiële Inrichtingen naar de Kijvelanden verwezen omdat ze eerder bij incidenten betrokken waren op een andere locatie.

De kern van het beveiligingsbeleid ligt bij de toegangscontrole

“De twee patiënten hebben langdurig de tijd gehad om zich op de gijzeling voor te bereiden. Uit onderzoek is gebleken dat binnen het team het veiligheids- denken en -handelen niet goed op elkaar waren afgestemd. De wapens konden de kliniek binnenkomen omdat onze toegangscontrole niet naar behoren functioneerde, waarna de wapens tijdens het bezoek op de afdeling aan de betreffende patiënten overgegeven zijn.” De kern van het beveiligingsbeleid ligt bij de toegangscontrole. “De afdeling bevindt zich midden in de kliniek. De medewerker die is gegijzeld, heeft onder doodsbedreiging met een vuurwapen en een mes de deuren geopend voor de gijzelnemers. De portiers hebben, ook onder bedreiging, de buitendeur geopend. De afstand tussen de afdeling en de buitendeur is misschien tweehonderd meter. Binnen vijf minuten stonden ze buiten.”

Sterk in de schoenen staan

Het verhaal van Adank geeft aan dat de mensen van het EVBG-team enorm sterk in hun schoenen moeten staan. Dit geldt overigens voor alle medewerkers die in een tbs-kliniek werken. “We moeten hele goede afspraken met elkaar maken en zoeken naar een balans tussen beveiligen, beheersen en behandelen.”

Aan het team dat uit ongeveer vijftien groepsleiders bestaat, zijn vaste behandelaren gekoppeld. Zij zetten de lijnen uit en zijn verantwoordelijk voor de behandeling en beveiliging van de patiënten. De groepsleiders geven uitvoering aan dit beleid op de leefafdeling.

Aanstelling van een hoofd veiligheid

De gijzeling was enorm traumatisch. Na het incident heeft een aantal werknemers ontslag genomen of is elders in de kliniek gaan werken. Sommigen werken nog steeds op de afdeling. Adank: “De sfeer binnen het team is totaal anders dan voor het incident. We hebben een structuur aangebracht die erop gericht is om weer vertrouwen op te bouwen tussen patiënten en werknemers, waarbij je een balans zoekt tussen beperking en vrijheden binnen de kliniek.” Een van de aanvullende maatregelen was de aanstelling van een hoofd veiligheid, een functie die volgens Adank hoort bij een niveau-4-instelling, de zwaarste beveiligingscategorie van zorginstellingen.

De rechter bepaalt de tbs-instelling

De patiënten worden beoordeeld conform een forensisch kader en vervolgens toegewezen aan een tbs-instelling. “Het is de rechter die bepaalt of iemand hier terechtkomt. Iemand heeft een delict gepleegd en krijgt het stempel dat er iets met hem aan de hand is, wat behandeling noodzaakt. Die persoon heeft voorlopig geen zicht op vrijlating. Na twee jaar wordt de patiënt opnieuw beoordeeld en volgt mogelijk verlenging van de behandeling. Sommige mensen zijn boos en blijven zich verzetten tegen het systeem. Bij andere mensen ontbreekt het inzicht dat ze ziek zijn. Er zijn ook mensen met een licht verstandelijke beperking, soms in combinatie met een andere beperking.”

Gecompliceerde werkomgeving

Dit geeft al met al een beeld van een weliswaar dynamische, maar toch vooral gecompliceerde werkomgeving, waarin patiënten stapsgewijs weer naar zelfstandigheid worden begeleid. Wat het personeel hiervoor nodig heeft, is wat Adank ‘forensische scherpte’ noemt: op elk moment de risico’s die de patiënten kunnen vormen, beoordelen en daarnaar handelen. Afhankelijk van de specifieke problematiek kan dat iets zijn wat de patiënt niet wil, maar waar hij wel toe gedwongen kan worden. Gemiddeld duurt een tbs-behandeling acht tot tien jaar. “De effectiviteit van tbs is hoger dan van een gevangenisstraf. Wat we zien is dat er minder recidive is bij tbs-patiënten (minder dan 30 procent na vijf jaar) dan bij gedetineerden (47 procent gaat in de fout na twee jaar). Internationaal nemen we hiermee een bijzondere plek in.”

Een feilloos systeem bestaat niet

Presentatie van geleerde lessen

Niet iedere kliniek is bekend met de beveiligingsmaatregelen die de Kijvelanden heeft genomen. Adank houdt daarom in april een presentatie voor zijn collega’s van andere tbs-instellingen over de lessen die zijn geleerd en de nieuwe maatregelen die zijn getroffen.

“Incidenten leiden tot leren en tot aanpassingen, maar er is geen honderd procent zekerheid te geven dat er nooit meer een incident zal plaatsvinden. Een feilloos systeem bestaat niet.” Bovendien gaat de technische ontwikkeling door.

Mogelijke inzet van drones

“We buigen ons momenteel over de mogelijke controle op de inzet van drones waarmee goederen in de kliniek gebracht kunnen worden. Ook kijken we naar onze toegangscontrole, waarbij het accent nu ligt op de detectie van metaal met een röntgenapparaat. We kijken nog niet in het lichaam, omdat het juridisch ingewikkeld is vanwege de lichamelijke integriteit.” Een nieuwe mogelijkheid is de detectie van het magnetisch veld van mobiele telefoons, die niet mee naar binnen mogen worden genomen. “De techniek gaat steeds verder. Er zijn telefoons met de omvang van een duim, en die moeten wij ook zien te detecteren.”

> LEES OOK: Security-oplossingen met behulp van drones

Uitbreiding tbs-capaciteit

Ook bij de uitbreiding van de tbs-capaciteit worden de nieuwe maatregelen meegenomen. Op dit moment zijn er ongeveer 110 mensen die vanuit een penitentiaire inrichting naar een tbs-instelling zouden moeten verhuizen, maar er is gebrek aan plaatsen. De Kijvelanden wordt daarom uitgebreid: van 117 naar 141 bedden. Direct betrokken bij de uitbreiding is de Dienst Justitiële Instellingen (DJI).

Volgens Adank wordt de relatie met de DJI en inspecties beter. “Het wordt steeds meer een partner waarmee we overleggen.” Nieuwe bedden wil niet automatisch zeggen dat er ‘gebouwd’ gaat worden. “We kiezen niet voor steen en hout, maar voor unitbouw die aan alle veiligheidseisen voldoen. Mochten er hier op termijn minder plaatsen nodig zijn, dan zijn de units eenvoudig te demonteren, af te voeren en eventueel elders weer op te bouwen.”

Volg Security Management op LinkedIn