De criminaliteit in Nederland is de afgelopen decennia fors gedaald, maar politie, justitie en andere veiligheidsprofessionals hebben het drukker dan ooit. Volgens Hans Boutellier, hoogleraar aan de Vrije Universiteit Amsterdam en adviseur bij het Verwey-Jonker Instituut, staan we aan de vooravond van een nieuwe wending in de Nederlandse veiligheidszorg.
Lynsey Dubbeld
De crime drop, hypermoraliteit, veerkracht, securitisering, de veiligheidsutopie, de netwerksamenleving, de improvisatiemaatschappij. Het zijn onderwerpen die Hans Boutellier uitgebreid heeft doordacht in de ruim veertig jaar dat hij zich bezighoudt met het thema veiligheid.
Drastische daling geregistreerde criminaliteit
De meest significante ontwikkeling in deze periode vindt Boutellier, tot voor kort directeur van het Verwey-Jonker Instituut en daar nu nog actief als wetenschappelijk adviseur, de drastische daling van de geregistreerde criminaliteit. “Er is sinds de jaren zeventig en tachtig sprake van een opzienbarende afname van het aantal slachtoffers van criminaliteit dat door de politie wordt geregistreerd. Je kunt dan zeggen dat mensen misschien minder aangifte zijn gaan doen. Maar ik denk dat er iets anders aan de hand is.
Internet heeft voor een verschuiving gezorgd van fysieke naar digitale vormen van criminaliteit
Zo is de bevolkingssamenstelling veranderd: Nederland vergrijst en er zijn minder jongeren, die doorgaans verantwoordelijk zijn voor het gros van de veelvoorkomende criminaliteit.” Ook de opmars van internet levert een bijdrage aan de terugloop van traditionele overtredingen. Er is bijvoorbeeld een verschuiving zichtbaar van fysieke naar digitale vormen van criminaliteit.

Hans Boutellier: “De online wereld is relatief ongereguleerd, het lijkt een soort wilde westen.”
Crime drop door succesvol veiligheidsbeleid
Als belangrijkste reden voor de crime drop, die overigens niet alleen in Nederland maar in een groot deel van Europa heeft plaatsgevonden, noemt Boutellier het succes van het veiligheidsbeleid. “Vanaf eind jaren tachtig en met name in de jaren negentig is er enorm ingezet op allerlei veiligheidsmaatregelen, zowel repressief als preventief. De inzet varieert van situationele preventie en target hardening om de gelegenheid tot criminaliteit te beperken tot de uitbreiding van particuliere beveiliging. Als je terugkijkt op de afgelopen decennia dan wordt duidelijk dat er onwaarschijnlijk veel veiligheidsinitiatieven zijn geweest.”
Door securitisering zijn hulpverlening en begeleiding achterwege gebleven
In de criminologie wordt in dit verband wel gesproken van securitisering: we kijken steeds meer door de bril van veiligheid naar de samenleving en beschouwen allerlei gebeurtenissen, toestanden en maatregelen als veiligheidsissues. Boutellier heeft zich gedurende zijn loopbaan regelmatig kritisch uitgelaten over deze trend. “De aandacht voor misdaad en straf heeft geleid tot een enorme terugdringing van de criminaliteit. Maar ik vind dat je mensen – en trouwens ook wijken – met minder kansen ook een perspectief moet bieden. De hulpverlening en begeleiding zijn vaak achterwege gebleven. De activiteiten van justitie en zorg zijn bovendien sterk verkokerd. Er zijn maar mondjesmaat projecten om het justitieel beleid te verbinden met de wijkenaanpak.”
Van high impact naar hidden impact
Een opvallende paradox die Boutellier signaleert is dat politie en justitie het, ondanks de afname van slachtoffer gerelateerde criminaliteit, drukker hebben dan ooit. “Dat komt doordat het veiligheidsvraagstuk in de afgelopen decennia ingrijpend van karakter is veranderd. Het hele systeem van politie en justitie is gericht op zogenoemde high impact crime: overtredingen waar burgers last van hebben en slachtoffer van worden. Die is tegenwoordig niet helemaal verdwenen, maar de veiligheidsproblematiek van nu is relatief onzichtbaar en maakt minder slachtoffers.” Boutellier spreekt van hidden impact crime: criminaliteit die niet zozeer personen raakt, maar het systeem onder druk zet.
Voorbeelden van hidden impact crime zijn polarisatie, digitale criminaliteit zoals fraude, en ondermijning en drugscriminaliteit
“Voorbeelden hiervan zijn polarisatie, digitale criminaliteit zoals fraude, en ondermijning en drugscriminaliteit. Bij dergelijke relatief onzichtbare vormen van criminaliteit vallen niet altijd slachtoffers, maar de aanpak ervan vraagt wel veel inzet van politie en justitie.” In zijn afscheidsrede als hoogleraar Veiligheid en Veerkracht aan de Vrije Universiteit Amsterdam schrijft Boutellier hierover: “We hebben te maken met nieuwe vormen van wat niet deugt, waarbij de vraag wat eraan gedaan moet worden zich nog aan het uitkristalliseren is. De zaken zijn vaak ingewikkeld, internationaal vertakt, sterk vernetwerkt, gebruikmakend van informatietechnologie en legale organisaties, en groeiend op gelegenheidsstructuren die moeilijk onder controle te krijgen zijn.”
Private partijen kunnen effectiever optreden dan de politie
“Bij fraude via internet hebben we te maken met een nieuw soort slachtofferschap: slachtoffers lopen financiële schade, maar de politie weet nauwelijks wat er aan de hand is, omdat mensen het probleem eerder aankaarten bij de bank dan bij de politie”, geeft Boutellier als voorbeeld van de uitdagingen van hidden impact crimes. “Politie en justitie worstelen ook met de vraag hoe we met de nieuwe digitale werkelijkheid omgaan: de online wereld is relatief ongereguleerd, het lijkt een soort wilde westen. Je kunt je ook afvragen welke partijen verantwoordelijkheid moeten nemen voor terreinen zoals cybercrime. Er hoeft in veel gevallen in principe geen politie aan te pas te komen, tenzij de zaken echt uit de hand lopen. Sterker nog, private partijen kunnen misschien nog wel effectiever optreden dan de politie.” Te denken valt aan onder meer financiële instellingen, accountants en particuliere beveiligingsbedrijven met IT-expertise.
Politie niet inzetten als verkeersregelaar
De particuliere beveiligingsbranche heeft een legitieme rol in de hedendaagse veiligheidszorg, vindt Boutellier. Hij voorziet ook een groeiende vraag naar de diensten van private partijen. “Er zijn veel taken die niet per se door de politie uitgevoerd hoeven te worden. Dat geldt naar mijn idee vooral voor de verkeershandhaving. Het is eigenlijk idioot dat de politie wordt ingezet om te zorgen dat verkeersstromen goed lopen. De kernfunctie van de politie zit wat mij betreft in het bewaken van de morele grenzen van onze samenleving. In het verkeer gaat het vooral om ordening. Behalve in uitzonderlijke gevallen, zoals wanneer iemand doorrijdt na een ongeval, staan er in het verkeer zelden morele grenzen op het spel.”
Mensen zeggen al snel: ga toch boeven vangen
Boutellier ziet ook andere goede redenen om de verkeershandhaving bij private partijen te beleggen. Zo schiet de handhaving nu waarschijnlijk tekort omdat de politie te weinig capaciteit heeft. “Daar komt bij dat verkeershandhaving het aanzien van de politie geen goed doet. Mensen zeggen al snel: ga toch boeven vangen. En daar zit misschien nog wel iets in ook.”
Meer op zoek gaan naar samenwerking met private partijen
Boutellier maakt zich vooral zorgen dat de positie van de wijkpolitie onder druk staat. “De politie moet in mijn visie echt in wijken actief zijn: de agent moet daar de sleutelpersonen kennen, en constructieve contacten opbouwen met burgers. Oók in tijden dat er nog niets aan de hand is – en vooral in wijken waar bewoners weinig kansen hebben. De tendens is nu om gemeentelijke boa’s in te zetten. Dat is een verkeerde keuze. Polarisatie ontstaat juist op plekken waar mensen het gevoel hebben dat de overheid er niet is. Ik zou zeggen: zoek als politie en gemeente de samenwerking met private partijen. Bij onder andere de beveiliging van voetbalstadions en de bewaking van personen zie je al hoe goed dat werkt. Dergelijke afwegingen kunnen we op veel meer terreinen maken.”
Polarisatie en veerkracht
De komende jaren bekleedt Boutellier een bijzondere leerstoel aan de Vrije Universiteit Amsterdam, die focust op onderzoek naar polarisatie en radicalisering. Boutellier was eerder al betrokken bij het Kennisplatform Integratie en Samenleving, dat het Verwey-Jonker Instituut en Movisie ontwikkelden in opdracht van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. “Over polarisatie moeten we in zekere zin niet te moeilijk doen: tegenstellingen en conflicten horen bij onze samenleving. Maar het is wel zorgwekkend dat we de laatste tijd steeds meer conflicten tussen burgers onderling zien. Demonstraties en protesten richten zich niet alleen op de politiek en overheid, maar ook op bepaalde bevolkingsgroepen. Dat is riskant: de tegenstellingen die op deze manier worden gecreëerd kunnen escaleren en uiteindelijk uitmonden in vijandschap.”
Tegenstellingen en conflicten opvangen en ombuigen
Het is tegen deze achtergrond dat het begrip maatschappelijke veerkracht, waarmee Boutellier zich jarenlang bezighield in zijn werk aan de Vrije Universiteit, nu relevanter lijkt dan ooit. “De aandacht voor de veerkracht van de samenleving vertegenwoordigt een nieuwe fase in onze benadering van veiligheidsvraagstukken, en gaat veel verder dan de doelgerichte preventie en de concrete aanpak van problemen en overtredingen waaraan we zo gewend zijn geraakt. Het begrip veerkracht stelt niet de (mogelijke) inbreuk op het systeem centraal, maar het adaptieve vermogen van het systeem als zodanig. Tegenstelingen en conflicten zullen er nu eenmaal altijd zijn – die moet je als samenleving kunnen opvangen en ombuigen.”
Nieuwe wending
In de jaren negentig maakte de criminaliteitspreventie een ongekende bloei door. Nu staat ons in de veiligheidszorg opnieuw een belangrijke wending te wachten, denkt Boutellier. “We staan aan de vooravond van een nieuw politiek-moreel perspectief, dat wordt getriggerd doordat een aantal actuele veiligheidsvraagstukken om een nieuw antwoord vragen. Denk aan het drugsbeleid, waarover we een fundamenteel debat moeten voeren. Ook onze omgang met internet vereist een nieuwe doordenking. Ik denk dat we klaar zijn voor een heroriëntatie op onze antwoorden op verschillende vormen van criminaliteit. De komende decennia ontstaan dan nieuwe wegen om met onveiligheid om te gaan. De verhoudingen tussen publieke en private partijen moeten op veel terreinen nog worden gevestigd. Maar ik weet zeker dat de particuliere beveiliging er een rol in gaat spelen.”
Lynsey Dubbeld is communicatie-adviseur, contentstrateeg, trendanalist en copywriter
– Bedreigingen en kansen in 2020
– E-Discovery: trends en toekomst van digitale opsporing
– De staat van sociale veiligheid
Neem nu een gratis abonnement op de nieuwsbrief van Security en ontvang elke donderdagochtend relevante berichten en artikelen via de mail. Mis het niet!
Volg Security Management op LinkedIn